ตามรอยองค์หลวงปู่มั่น ภูริทัตโต

ถือกำเนิด ในวันพฤหัสบดีที่ 20 มกราคม พ.ศ.2413
บรรพชาเป็นสามเณรอายุ 15 ปี และลาสิกขาเมื่อายุ 17 ปี

หลวงปู่มั่นเมื่อครั้งยังเป็นฆราวาส ได้ถวายอุปฐากองค์หลวงปู่เสาร์ เป็นครั้งแรก ซึ่งมาพำนักปักกรดที่กุดเม็ด ก่อนที่องค์หลวงปู่เสาร์ จะชักชวนองค์หลวงปู่มั่น สู่การอุปสมบท

อุปสมบทเป็นพระภิกษุสงฆ์ เมื่อวันที่ 12 มิถุนายน พ.ศ.2436

ศึกษาและปฏิบัติธรรมกับ องค์หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล ในช่วงพรรษาต้นๆ กล่าวกันว่า ท่านปฐมอริยผล ณ วัดเลียบ

ปฏิบัติกับองค์หลวงปู่เสาร์ อย่างเด็ดเดี่ยว จนเกิดปฐมสมถวิปัสสนากัมมัฏฐาน ปฏิญาณตนรักษาพรหมจรรย์ตลอดไป

จาริกวิเวกยังพื้นที่ซึ่งเป็น สปป.ลาว ในปัจจุบัน ร่วมจาริกไปกลับองค์หลวงปู่เสาร์ ขณะเดินทางองค์หลวงปู่มั่น อาพาธไม่มียา ใช้การภาวนารักษาจนผ่านมาได้

จาริกไปในสถานที่ปัจจุบัน คือ สหภาพพม่า ร่วมกับ ท่านเจ้าคุณพระธรรมปาโมกข์ (บุญมั่น มนฺตาสโย) อดีตเจ้าอาวสวัดปทุมวนาราม ขณะนั้นยังเป็นพระลำดับ ไปศึกษารูปแบบการปฏิบัติของพม่า ซึ่งไม่ถูกจริตของท่าน จึงเดินทางกลับมาประเทศไทย

ท่านได้มาจำพรรษา 2 ครั้ง ซึ่งเป็นการมาวิเวกเพียงรูปเดียว กล่าวคือ
ครั้งแรก ในพรรษากาลปี พ.ศ.2454 หลังจากจาริกยังเมืองพม่า ท่านได้มาวิเวกองค์เดียว ยังถ้ำผาบิ้ง
ครั้งที่ 2 ในพรรษากาลปี พ.ศ.2461 ท่านมาวิเวก เพียงลำพัง เช่นเดียวกับครั้งแรก ภายหลังรับศิษยานุศิษย์ที่ จ.อุบลราชธานี

ท่านมาพำนักและจำพรรษา วัดปทุมวนาราม ในหลายวาระ โดยเฉพาะเมื่อลงมาศึกษา สนทนาธรรมกับ ท่านเจ้าคุณพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (จันทร์ สิริจนฺโท) วัดบรมนิวาส มาส่งสหธรรมิกที่ร่วมเดินทางไปพม่า คือ ท่านเจ้าคุณ พระธรรมปาโมกข์ (บุญมั่น มนฺตาสโย) จำพรรษาในปี พ.ศ.2457 และ พ.ศ.2471 ร่วมกับ พระปัญญาพิศาลเถร (หนู ฐิตปญฺโญ)

ท่านมาพักยังวัดบรมนิวาส ในหลายวาระ โดยเฉพาะในช่วง ท่านเจ้าคุณ พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (จันทร์ สิริจนฺโท) ยังดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาส ได้มาศึกษาและสนทนาธรรมกันตั้งแต่องค์หลวงปู่มั่นยังอยู่ในพรรษาต้นๆ ในฐานะเป็นชาวอุบลราชธานี เช่นเดียวกัน อีกทั้งเมื่อคุณธรรม ขององค์หลวงปู่มั่น เริ่มเป็นที่ประจักษ์ ในปี พ.ศ.2457 ภายหลังกลับจากถ้ำสาริกา และ ในห้วงปี พ.ศ.2471 - 2472 แล้วเดินทางไปพร้อมกับเจ้าคุณอุบาลีฯ ไปจาริกยังภาคเหนือ 12 ปี และครั้งสุดท้าย เมื่อกลับจากภาคเหนือในปี พ.ศ.2483 ตามที่ สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) เป็นครั้งสุดท้าย

ในปี พ.ศ.2455 ท่านได้เดินทางมาพำนักยัง ถ้ำสาริกา เพียงลำพัง ท่านได้ปรารภความเพียร ด้วยความเด็ดเดี่ยวไม่หวั่นเกรงต่อความตาย มาจากอาพาธที่ครอบงำ จนได้รับ "ธรรมะอัศจรรย์" ซึ่งก็คือ พระอนาคามีผล หลังจากนั้นท่านจึงเริ่มที่จะรับศิษย์ออกเผยแผ่ธรรม ในระยะต้น

ภายหลังจากที่ท่านได้รับ "ธรรมะอัศจรรย์" จากถ้ำสาริกา ได้เดินทางมาจำพรรษา ยังถ้ำไผ่ขวาง ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของเขาพระงาม ในพรรษากาลปี พ.ศ.2456 เกิดเหตุการณ์ ที่ท่านได้ส่งกระแสนจิต ไปยังเจ้าคุณพระอุบาลีฯ ขณะปฏิบัติธรรมที่วัดบรมนิวาส จนทำให้ท่านเจ้าคุณอุบาลีฯ ยอมรับในความรู้ความเห็น ขององค์หลวงปู่มั่น
อีกทั้งท่านยังให้การอบรม พระเทพวรคุณ (อ่ำ ภทฺราวุโธ) และยังได้พบกับ หลวงปู่เภา พุทฺธสโร อีกด้วย

ในปี พ.ศ.2458 ท่านได้เดินทางจาก วัดบรมนิวาส มาจำพรรษายัง วัดบูรพา ในปีนี้ท่านได้เริ่มรับศิษย์อบรมธรรมองค์แรก คือ พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม เป็นการเปิดศักราช กองทัพธรรมพระกรรมฐาน จากนั้นท่านได้กลับไปรับโยมแม่ คือ แม่จันทร์ แก่นแก้ว ออกบวชชีปฏิบัติธรรม ในการดูแลของท่าน
ท่านได้กลับมาวัดบูรพา อีกครั้งในปี พ.ศ.2470 เพื่อส่งโยมแม่กลับบ้านเกิด ตามความประสงค์ ของโยมแม่ จากนั้นจึงเดินทางเข้ากรุงเทพฯ เพื่อเดินทางไปจาริกยังภาคเหนือ เป็นเวลา 12 ปี และครั้งสุดท้าย ท่านได้มาในงานฌาปนกิจศพ หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล ในปี พ.ศ.2486

ในปี พ.ศ.2459 ท่านได้พาโยมแม่ชีจันทร์ มารับการอบรม จากองค์หลวงปู่เสาร์ พร้อมกับจำพรรษาร่วมกัน ณ ถ้ำจำปา องค์หลวงปู่มั่น ได้ถวายอุปฐากหลวงปู่เสาร์ เหมือนเมื่อครั้งยังเป็นพระใหม่ พร้อมกับขอโอกาสถวายคำแนะนำ แด่องค์หลวงปู่เสาร์ที่ทราบว่า ยังติดปรารถนาปัจเจกภูมิ จนละความปรารถนา เจริญธรรมก้าวหน้า อีกทั้งองค์หลวงปู่เสาร์ ได้อบรมแม่ชีจันทร์ จนภาวนาเจริญก้าวหน้าเช่นกัน

ท่านได้มาวิเวกภายหลังจากจำพรรษาที่บ้านค้อ ในช่วงนั้นยังเป็นป่าหนาทึบ มีสัตว์ป่าสัตว์ร้าย อยู่อาศัยหนาแน่น อาหารฉันอัตอัค แต่องค์หลวงปู่มั่น ท่านก็ยังบำเพ็ญเพียรตามปกติ อีกทั้งยังอบรมชาวบ้าน ที่หวาดกลัว ต่อสิ่งที่มองไม่เห็น ให้มั่นคง ในพระรัตนตรัย

บ้านห้วยทราย นอกจากท่านได้มาสั่งสอนชาวบ้านแล้ว ยังมีความเกี่ยวข้อง กับช่วงที่ท่าน พาโยมแม่ชีจันทร์ มายังถ้ำจำปา ใต้ร่มธรรมองค์หลวงปู่เสาร์ ซึ่งอยู่ใกล้เคียงกัน ครั้งแรกในปีในช่วงปี พ.ศ.2459 - 2460 ช่วงที่สอง ท่านมาจำพรรษาในปี พ.ศ.2464 เพื่อมาเยี่ยมโยมแม่ ที่อยู่ที่ถ้ำจำปา และอาจรับกลับมา อยู่ในความดูแลของท่านต่อ ในครั้งนี้ ยังได้โปรด "แม่ชีแก้ว เสียงล้ำ" ชาวบ้านห้วยทราย ที่ต่อมาได้ปฏิบัติภาวนา ได้ธรรมะชั้นยอดท่านหนึ่ง และในครั้งสุดท้าย ปี พ.ศ.2469 ได้พาโยมแม่ชีจันทร์ กลับสู่อุบลฯ

ท่านได้มาจำพรรษา ในปี พ.ศ.2465 ได้มีกาารญัตติกรรม เป็นพระธรรมยุต 18 รูป เป็นการตั้งวงศ์ธรรมยุตครั้งแรกในป่า แถบ สกลฯ - อุดรฯ และท่านได้กลับมาอีกครั้ง ในปี พ.ศ.2468 ซึ่ง พระอาจารย์เกิ่ง อธิมุตฺตโก และ พระอาจารย์สีลา อิสฺสโร พร้อมด้วยคณะสงฆ์ ได้มาสนทนาธรรม กับองค์หลวงปู่มั่น จนเกิดความเลื่อมใส ยอมตนเป็นศิษย์องค์หลวงปู่มั่น ทั้งหมด

ท่านได้มาจำพรรษา ในปี พ.ศ.2468 เป็นการตั้งวงศ์ธรรมยุตครั้งแรกในแถบริมน้ำโขง โดยหลวงปู่เสาร์ ได้แยกไปจำพรรษาวัดร้างใกล้กัน ซึ่งปัจจุบัน คือ วัดพระงามศรีมงคล มีพระจำพรรษา ได้แก่ พระอาจารย์กู่ ธมฺมทินฺโน พระอาจารย์อ่อน ญาณสิริ พระอาจารย์สาร สุจิตฺโต พระอาจารย์ฝั้น อาจาโร และพระอาจารย์กว่า สุมโน

ภายหลังจากที่ พระอาจารย์เกิ่ง อธิมุตฺตโก ได้สนทนากับองค์หลวงปู่มั่น จนเกิดเลื่อมใส ได้อาราธนาท่านมายังบ้านสามผง ซึ่งเป็นสำนักของ พระอาจารย์เกิ่ง ได้อบรมคณะสงฆ์ และชาวบ้านให้มั่นคงในพระรัตนตรัย แล้วจึงได้ทำญัตติกรรมพระสงฆ์ทั้งวัดให้เป็นพระธรรมยุต การครั้งนี้ทำให้ชื่อเสียง องค์หลวงปู่มั่น ยิ่งขจรขจายออกไป

นอกจากให้การอบรมพระสงฆ์บ้านสามผง ที่เพิ่งผ่านการญัตติกรรมแล้ว ยังมีพระที่ตามหาท่านมา และได้รับข้อชี้แนะเป็นครั้งแรก ได้แก่ หลวงปู่ชอบ ฐาสโม, หลวงปู่ดี ฉนฺโน, หลวงปู่กงมา จิรปุญโญ, หลวงปู่สาม อกิญฺจโน, หลวงปู่สิม พุทฺธาจาโร เป็นต้น ซึ่งท่านทั้งหลาย ล้วนเป็นกำลังสำคัญ ในการเผยแผ่ต่อมา

ยังมีบันทึกเรื่องภูมิเทวา ในบ้านสามผง ซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นพญานาค อีกทั้งยังมีสิ่งที่ท่าน ได้เตือนพระไม่ให้ดำเนินการ ซึ่งพระฝืนทำจนได้รับความวิบัติ เป็นสิ่งที่ต้องจดจำ ในความเคารพ คำของพ่อแม่ครูอาจารย์

องค์หลวงปู่มั่น ได้จำพรรษาในปี พ.ศ.2469 ภายหลังจากออกพรรษา คณะสงฆ์ตกลงจะเดินทาง เข้าสู่ จ.อุบลฯ อีกทั้งยังเป็นการไปส่ง โยมแม่ชีจันทร์ ตามความประสงค์ ให้ลูกหลานได้ดูแลต่อ การจาริกในครั้งนี้ ได้แบ่งเป็นกลุ่มเล็กๆ แต่เป็นการเดินทางที่ได้จารึกไว้ว่า เป็นการเดินทางครั้งใหญ่

ภายหลังออกจากบ้านสามผง อ.ศรีสงคราม จ.นครพนม ได้เดินทางเข้าสู่ จ.อุบลราชธานี (ปัจจุบันเป็น จ.อำนาจเจริญ) เมื่อมาถึงได้เกิดเหตุความไม่เข้าใจกัน ระหว่างพระสังฆธิการ และข้าราชการในพื้นที่ จนเกิดเหตุการณ์ที่เรียกว่า กรณีบ้านหนองขอน ได้ทำความเข้าใจกัน จึงผ่านเหตุการณ์มาได้

ภายหลังเหตุการณ์ความยุ่งยากผ่านไป ภูริทตฺโต ได้เมตตาจำพรรษา ณ บ้านหนองขอน ในปี พ.ศ.2470 ก่อนเข้าพรรษา ได้มีการบรรพชา เด็กชายจาม อันเป็นการเริ่มเข้าสู่พรหมจรรย์ครั้งแรกของ หลวงปู่จาม มหาปุญฺโญ และมีครูบาอาจารย์รูปอื่นๆ จำพรรษาโดยรอบ เพื่อเข้ารับการอบรมกับองค์หลวงปู่มั่น

เมื่อออกพรรษาแล้ว องค์หลวงปู่มั่น ได้เดินทางไปส่ง โยมแม่ชีจันทร์ ยังบ้านคำบง เพื่อให้หมู่ญาติได้ดูแลต่อ เมื่อกลับจากบ้านคำบงแล้ว องค์หลวงปู่มั่น ได้พิจารณาถึงคุณธรรมภายในแล้ว จึงปรารภที่จะขอลาจากหมู่คณะ เพื่อปฏิบัติธรรมแห่งแจ่มแจ้ง โดยมอบให้ พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้ดูแลหมู่คณะต่อ หลังจากนั้น องค์หลวงปู่มั่น จึงได้เดินทางจำพรรษาที่กรุงเทพฯ พร้อมกับท่านเจ้าคุณพระปัญญาพิศาลเถร (หนู ฐิตปญฺโญ) ออกพรรษา องค์หลวงปู่มั่น ได้ติดตาม ท่านเจ้าคุณพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (จันทร์ สิริจนฺโท) ยังวัดเจดีย์หลวง อ.เมือง จ.เชียงใหม่ ท่านจาริกวิเวกเป็นระยะเวลา 12 ปี ในภาคเหนือ